Nergisgiller (Amaryllidaceae) familyasından olan Kum zambakları çok yıllık ve soğanlı bir bitki türüdür. Karadeniz ve Akdeniz’de kıyı kumullarında görülür. Ülkemizde, Pancratium cinsine bağlı tek tür ile temsil edilir. Beyaz çiçekleri, göz alıcı güzelliğiyle deniz kıyısının nadir bitkilerinden olan Kum zambakları pek çok bitkinin yaşamakta zorlanacağı sahil kumullarını seçmiş olması, onu Türkiye bitkileri arasında ayrı ve özel bir yere koymamıza neden olur.
Kıyı kumulları tuzlu taban suyu, kavurucu güneş ışığı ve stabil olmayan zemini ile pek çok çiçekli bitki için hayatta kalmanın zor olduğu özel yaşam alanlarıdır. Ülkemizde sayıları hızla azalan Kum zambaklarının toplanması, süs bitkisi olarak ticaretinin yapılması yasaklanmıştır. Bu yasak ne yazık ki neslinin korunması için yeterli değil. Çünkü yaşam alanları olan kumullar yapısal olarak bozuluyor ve insan tarafından işgal ediliyor. Yoğun turizm faaliyetleri, yerini dolduramayacağımız bu doğal zenginliğimizi yok ediyor.
Kum zambaklarının neslini zora sokan faaliyetlerin başında; yapılarda kullanmak için kıyı kumlarının alınması, kıyı temizliği adı altında kumullar üzerinde traktörlerle işlem yapılması, motorlu araçlarla kumullarda dolaşılması ve en ağır darbeyi vuran kıyılarda yürütülen turizm faaliyetleri olarak sıralanabilir.
Fethiye’de Kum zambağı popülasyonları
Fethiye kumsallarının hepsi Kum zambağının yetişmesi için uygun değil. Kum zambaklarının yaşamayı tercih ettiği çok az sayıda kumsalımız var. Bunlar arasında: Akmaz plajı ile Karaot sahili arasında kalan kumullar, Ölüdeniz Kumburnu ve Kıdrak plajı kumulları ilk akla gelenler. Saydığımız bu sahillerde sayısal olarak daha fazla birey Kıdrak plajında. Akmaz sahilinde ise daha az sayıda görülen Kum zambakları, Kumburnu ve Ölüdeniz bölgesinde ise nadir olarak göze çarpıyor. Geçmişte Çalış sahilinde de görüldüğünü belirtmekte fayda var. Ancak günümüzde Çalış sahilinde rastlamak neredeyse imkânsız hale geldi. Kum zambağı popülasyonlarının bulunduğu her üç sahilde de türü koruyacak her hangi bir önlem bulunmuyor. Popülasyonun daha fazla olduğu Kıdrak’ın kışın çok az insanın uğrak yeri olması, zambakların bulunduğu bölgenin araç girişine müsaade etmemesi ve etrafının tahta çitlerle çevrilmiş olması bu bölgede daha sağlıklı bir zambak popülasyonun var olmasını sağlamış gözüküyor. Ölüdeniz popülasyonu ise on binlerce insanın dolaştığı sahilde, çok azalmış durumda. Hatta 1-2 tane çiçek açtıklarında bile haberlere çıkacak kadar nadirleştiler. Akmaz bölgesi popülasyonu ise “şimdilik” iyi durumda. Ancak yakın çevresindeki inşaat faaliyetleri, Kum zambaklarının olduğu bölgeye doğru ilerleyişini sürdürüyor. Diğer yandan sahilin günübirlik ziyaretçilerinin sayısı da gün geçtikçe artıyor.
Ne yapmalı?
Fethiye sahillerinin kıyı ve deniz canlıları için günümüzdeki hali ne yazık ki hiç iç açıcı değil. İster Kum zambaklarının yetiştiği az sayıdaki kumsal olsun ister diğer canlılara ev sahipliği yapan sahillerimiz, her biri günden güne yok oluyor. Bu yok oluş, her zaman, fauna ve flora açısından zengin bir bölge olarak tanıtımı yapılan Fethiye bölgesi için yeni bir tanımlamaya ihtiyaç duyduğumuzu gösteriyor. Şehrin tanıtımında kullanılan görsellerde kullanılan doğal zenginliklerimiz yerine metrekareye düşen şezlong sayısı ve şemsiyeyle anılmasına az kaldı!
Peki, bu nadide bitki türünü korumak mümkün mü? Dünyada ve hatta ülkemizde yapılan iyi koruma örnekleri bulunuyor. Yani evet. Mümkün. Ancak bunun için öncelikle birlikte yaşadığımız kum zambağı gibi türleri tanımamız ve Fethiyeliler olarak korumamız gerektiğinin farkına varmamız gerekiyor. Bu türlerin tanınırlığını arttırmak için yerel yönetimlere, ilgili resmi kurumlara ve sivil toplum örgütlerine pek çok görev düşüyor. Hatta tüm bu kurumların birlikte çalışması ve işbirlikleri yaratmaları şart. Fethiye bölgesi için diğer önemli şey ise Kum zambakları üzerine akademik çalışma eksikliği. Bu türün dağılımı, popülasyon dinamikleri, diğer flora elemanlarıyla ilişkileri gibi pek çok konuda çalışma yapmak, korumaya başlamanın ilk adımlarından birisi. Bu konuda da bölgemizdeki akademik kurumlara çok iş düşüyor.
Hali hazırda Kum zambaklarının toplanması ve koparılmasına karşı alınmış caydırıcı önlemler var. Koparılması ve ticari amaçla kullanılması hayli yüksek cezai karşılığı olan bir eylem. Fakat bu türün tüm popülasyonunu korumaya yönelik bir önlem değil ve ancak şikayete bağlı olarak uygulanabilirliği var. Bu tip cezaların yanı sıra, Kum zambaklarının bulunduğu bölgeler belirlenmeli, bölgesel olarak koruma altına alınmalı. Yani sadece bitkinin kendisi değil bir bütün olarak habitatı (Kum zambakları için kumullar) koruma altına alınmalı. Bu tür habitat koruma yöntemi Kum zambakları gibi hassas ve çok özel şartlara bağımlı türlerin devamlılığı için en önemli koşulların başında geliyor. Tabii korumaya niyetiniz varsa! Bu tür çalışmalar kısa dönemde yapılmaz ise Fethiye kıyılarının bu nadide bitkisi, tıpkı “Çalış sahilinde olduğu gibi” bir daha görülmemek üzere bizi terk edecek.